نجیب‌الدین تبریزیتبریزی، نجیب الدین رضا، شاعر و از مشایخ صوفیه ذهبیه در قرن یازدهم و دوازدهم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - پدر تیریزی ۳ - نوجوانی تبریزی ۴ - امی بودن تبریزی ۵ - لقب طریقتی تبریزی ۶ - تمایل تبریزی به ذهبیه ۷ - رسیدن تبریزی به مقام شیخیت و ارشاد ۸ - ارتقا تبریزی به مقام قطب صامت ۹ - تبریزی خلیفه و داماد استادش ۱۰ - خلیفه‌های تبریزی در طریقت ذهبیه ۱۱ - وفات تبریزی ۱۲ - آثار تبریزی ۱۲.۱ - نورالهدایه ۱۲.۲ - سبع المثانی ۱۲.۳ - دیوان شعر ۱۲.۴ - مثنوی خلاصة الحقایق ۱۳ - انتساب برخی آثار دیگر به تبریزی ۱۴ - سبک اشعار تبریزی ۱۵ - تخلص تبریزی ۱۶ - شعر در وصف تبریزی ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - تولد تبریزیوی در سال ۱۰۴۷ در اصفهان به دنیا آمد، [۱]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۵۳۵، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۲]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۱ـ ۲۸۲، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۳]
مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب، ج۲، ص۳۷۵.
اما در اصل تبریزی بود.
۲ - پدر تیریزیبنا بر بعضی اشعار وی در کودکی پدر خود را از دست داده یا یتیم به دنیا آمده است. [۴]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۰، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۵]
اسداللّه خاوری، ج۱، ص۲۸۲، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳ - نوجوانی تبریزیتبریزی تا پایان نوجوانی در اصفهان زیست و احتمالاً مقدمات را در همان‌جا فراگرفت. [۶]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۳ـ۲۸۴، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
۴ - امی بودن تبریزیاو در شرح حالش خود را امّی معرفی کرده [۷]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۴۰ـ ۳۴۱، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
که گویا به درس ناخواندگی نزد استاد اشاره داشته و بر همین اساس، شرح حال نویسان نیز وی را امّی دانسته‌اند. [۸]
مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب، ج۲، ص۳۷۵.
[۹]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، قسم ۲، ص۴۰۲.
۵ - لقب طریقتی تبریزیتبریزی از مشایخ صوفیه ذهبیه و ملقب به « نجیب الدین » ( لقب طریقتی وی) بود. [۱۰]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکرة مدینة الادب، ج۲، ص۷۶۸، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ ش.
[۱۱]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۱، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶ - تمایل تبریزی به ذهبیهظاهراً تمایل وی به ذهبیه با جذبه آغاز شد. [۱۲]
مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب، ج۲، ص۳۷۵.
۷ - رسیدن تبریزی به مقام شیخیت و ارشادتبریزی در اصفهان با شیخ محمدعلی مؤذن خراسانی، از مشایخ ذهبیه، ملاقات کرد و همراه او به مشهد رفت، در آن‌جا پس از ریاضت‌های بسیار، در بیست وچهار سالگی به مقام شیخیت و ارشاد رسید، چهار سال در این مقام باقی ماند. ۸ - ارتقا تبریزی به مقام قطب صامتتبریزی در بیست وهشت سالگی به مقام « قطب صامت» ارتقا یافت. [۱۳]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۶، تهران ۱۳۶۲ ش.
۹ - تبریزی خلیفه و داماد استادشوی در سال ۱۰۷۸ به همراه استادش به اصفهان بازگشت و بعدها خلیفه و داماد او شد. [۱۴]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، ج۳، ص۲۱۷، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
[۱۵]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، ج۳، ص۱۶۵، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
[۱۶]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۴ـ ۲۸۵، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۷]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۹، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۸]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۴۱ـ۳۴۲، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
۱۰ - خلیفه‌های تبریزی در طریقت ذهبیهشیخ علی نقی فارسی اصطهباناتی و سپس محمدهاشم درویش، خلیفه‌های تبریزی در طریقت ذهبیه شدند. [۱۹]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۲، ص۳۴۵، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
[۲۰]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۲۱۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
[۲۱]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکرة مدینة الادب، ج۲، ص۷۶۸، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ ش.
[۲۲]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۰، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۱ - وفات تبریزیتاریخ وفات تبریزی را هدایت [۲۳]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، ص۱۲۳، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش.
و آقابزرگ طهرانی، [۲۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، قسم ۲، ص۴۰۲.
سال ۱۰۸۰ ذکر کرده‌اند.
بعضی نویسندگان نیز با این‌که در بیان شرح حال او به هدایت استناد کرده‌اند، تاریخ فوت وی را متفاوت آورده‌اند؛ معصوم علیشاه [۲۵]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۲۱۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
وفات وی را در سال ۱۱۸۵ و خاوری [۲۶]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۷ـ۲۸۹، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
و تمیم داری [۲۷]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۴۰، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
آن را در سال ۱۱۰۸ ذکر کرده‌اند که به نظر می‌رسد تاریخ اخیر به واقعیت نزدیکتر باشد.
آنچه مسلّم است این است که تبریزی در سال ۱۱۰۰ زنده بوده، زیرا مثنوی خلاصة الحقایق را در این سال سروده و خود به آن تصریح کرده است. [۲۸]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۵۴، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
مدفن وی اصفهان است. [۲۹]
مصلح الدین مهدوی، تذکرة القبور، ج۱، ص۳۲۶، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان ۱۳۴۸ ش.
۱۲ - آثار تبریزیآثاری که از تبریزی باقی‌مانده اینهاست: ۱۲.۱ - نورالهدایهنورالهدایه، در باره انواع معرفت و اصول دین و اصطلاحات و معارف صوفیه، نام اصلی آن در ن سخ خطی نورالهدایة و مصدرالولایة است، اما در متن چاپ شده، قسمت دوم عنوان حذف شده است، این اثر مشتمل بر مقدمه و هفت اصل و خاتمه است و در سال ۱۰۷۸ تألیف شده است. [۳۰]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۷، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۳۱]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
[۳۲]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۵۵ـ۳۶۴، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
۱۲.۲ - سبع المثانیسبع المثانی، منظومه‌ای عرفانی به فارسی بر وزن مثنوی مولوی، که آن را در سال ۱۰۹۴ سروده و مشتمل بر بیست هزار بیت است. [۳۳]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۲۱۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
[۳۴]
مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب، ج۲، ص۳۷۵.
[۳۵]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۱، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
در سال ۱۳۴۲ احمدبن حاجی محمدکریم تبریزی این منظومه را کتابت کرد و در دارالعلم شیراز چاپ سنگی شد. [۳۶]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۵۰، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
۱۲.۳ - دیوان شعردیوان [۳۷]
مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب، ج۲، ص۳۷۵.
در چهارهزار بیت مشتمل بر غزلیات، قصاید، ترجیعات و مراثی .
این دیوان تاکنون چاپ نشده و فاقد تاریخ کتابت است. [۳۸]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
۱۲.۴ - مثنوی خلاصة الحقایقمثنوی خلاصة الحقایق، مشتمل بر مسائل فلسفی و عرفانی و مبانی تصوف و آداب سیر و سلوک، که در سال ۱۱۰۰ سروده شده است. میرزااحمد اردبیلی این اثر را در ۱۳۳۸ از روی نسخه‌ای خطی که در ۱۱۶۰ کتابت شده بود، در ضمن کفایة المؤمنین و اوصاف المقربین چاپ کرده است،این مثنوی آخرین اثر نجیب الدین تبریزی بوده است. [۳۹]
مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب، ج۲، ص۳۷۵.
[۴۰]
خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۲، ستون ۱۹۰۴، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
[۴۱]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۹، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۴۲]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، بخش ۲، ص۸۲۳، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
[۴۳]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، بخش ۱، ص۳۵۴ـ ۳۵۵، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
۱۳ - انتساب برخی آثار دیگر به تبریزیبعضی، دستور سلیمان و مقالات وافیه و ا صطلاحات صوفیان را نیز از تألیفات او دانسته‌اند. [۴۴]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۰۳۸، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
[۴۵]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۲، بخش ۱، ص۱۴۱۹، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
[۴۶]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
به آثار منظوم تبریزی بیشتر توجه شده است.
۱۴ - سبک اشعار تبریزیاو به تأثیر از زمانه خود به سبک هندی شعر گفته و به شیوه مولوی و حافظ نیز نظر داشته و از انوری و خاقانی هم تأثیر گرفته، گرچه بیش از همه متأثر از استاد خود، مؤذن خراسانی، بوده است. [۴۷]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۴۸ـ۳۴۹، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
در آثار منظوم او، آیات و روایات بر اساس معارف شیعی تفسیر و برخی از آن‌ها به فارسی ترجمه شده است. [۴۸]
احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج۱، ص۳۶۳، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
۱۵ - تخلص تبریزیوی بیشتر «جوهری» و گاه «زرگر» یا «نجیب الدین» یا «رضا» تخلص می‌کرده [۴۹]
مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب، ج۲، ص۳۷۵.
[۵۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، قسم ۲، ص۴۰۲.
و همین امر موجب شده است که رضاقلی خان هدایت [۵۱]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، ص۱۲۳، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
، و به تبع او مدرس تبریزی، [۵۲]
مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب، ج۲، ص۳۷۵.
وی را « زرگر اصفهانی » معرفی کنند. [۵۳]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۸۲، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۶ - شعر در وصف تبریزیمظفر علیشاه کرمانی (متوفی ۱۲۱۵) در بحرالاسرار [۵۴]
بحرالاسرار، چاپ جواد نوربخش، ج۱، ص۱۳۷ـ ۱۳۸، تهران ۱۳۵۰ ش.
و میرزامحسن عمادالفقراء (متوفی ۱۳۳۳) او را ستوده و در وصف وی شعر سروده‌اند. [۵۵]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۲۱۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
[۵۶]
اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج۱، ص۲۷۹ـ۲۸۰، ج۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش. (۳) احمد تمیم داری، عرفان و ادب در عصر صفوی، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش. (۴) اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش. (۵) محمدعلی عبرت نائینی، تذکرة مدینة الادب، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ ش. (۶) مدرس تبریزی، صاحب ریحانة الادب. (۷) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش. (۸) محمدتقی بن محمدکاظم مظفرعلیشاه کرمانی، کبریت احمر. (۹) بحرالاسرار، چاپ جواد نوربخش، تهران ۱۳۵۰ ش. (۱۰) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش. (۱۱) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش. (۱۲) مصلح الدین مهدوی، تذکرة القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان ۱۳۴۸ ش. (۱۳) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش). ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تبریزی»، شماره۳۲۳۹. |